Алдарта Байгал – арюхан далай

Байгал гээшэ дэлхэй дээрэ эгээн гүнзэгы ехэ нуур юм. Буряадууд  “алдарта Байгал арюухан далай” гээд дуулалдадаг юм. Байгал далай тон сэбэрхэн һайхан уһатай. Байгал далайда олон янзын амитан бии. Тоһон жараахай гансахан лэ Байгалай уһанда амидардаг. Байгалда хаб загаһан байдаг. Байгал далайдамнай омоли, хадарин, тула, хилмэ мэтын элдэб янзын загаһан элбэг юм. Сэнхирхэн Сэлэнгэ мүрэн Байгалда шудхан ородог. “Байгалай номин эрье дээр бата һайхан алдартай...” гээд поэт Даши Дамбаев шүлэгөө зохёоһон гээшэ.

Зунай амаралтын дүтэлхэ бүри олонхи зон байгаалиин үзэсхэлэн – Байгал далай тээшэ һанал сэдьхэлээрээ тэгүүлдэг гээшэбди. Заха хизааргүй үргэн Байгал далайн нюруугай миралзахые һайхашаан харахаяа, далайн эрье шадарай онсо һайхан агаараар сээжэ дүүрэн амилхаяа, алтан шарахан наран доро таашаан амархаяа, үльгэр домогто ороһон Буряад оронойнгоо аршаан дээжые хуу баран хамтаруулһан алдарта Байгалай эрдэни номин уһанһаань ама хүрэхэеэ улад зон хүсэнгүй яахань даа. Байгал үдэр соогоо хэды ондо ондоо боложо, шарайгаа хубилгажа, заримдаа сухалаа хүрэһэн мэтэ һүрөөтэй шэрүүнээр шуухиран, туулган хүндэ долгидоо удаа дараалан маанад хүрэтэр мухарюулан, дошхон долгидынь сагаан хөөһөөр хушагдан, холо хүрэтэр уһанай сэсэртэр хүсэтэйгөөр орьёлон долгилжо байха, гэнтэ аалин номгон янзаар намхалзажа, намдууханаар эбһээлжэ байһандал үзэгдөөд, сэгээн хүхэ огторгой доро далай дууража байһандал һанагдаха. Байгаалиин үзэгдэл өөр өөрынхеорөө өөрсэ һонин аялга аашатай ха юм даа. Үльгэр домогто хөөрэлдэдэг Хоридой мэргэн баабай, Хун шубуун эжымнай, элинсэг хулинсагнай һанагдаад, мүнхэ байгаалиин мүнгэлиг тобшо тоборюулганууд ойндо ороодхихонь гайхалгүй.

Байгал далай дээрэ үүрэй сайхые угтаа һэн гүт? Хадын хяра аргаахан ягаарһаар, үлгэн дэлхэй үнгэ орон гэгээршэхэ. Үргэн дэлюун далайн нюруу һүниин харанхы сооһоо улаалзама тала мэтэ дүлэ татан бадарха. Түмэн олон шубуудай жэрьеэн сооһоо хүн бүхэндэ танил дадал хүхы шубуун ирагуу дуугаа татан, мүндэлжэ ерэһэн үдэртэ хүсэл, зориг түгэлдэр хабаадахыемнай уряалан дуудаһандал үзэгдэхэ. Улаан дүлөөр соробхилжо байһан мэтэ Байгалай долгиной саада шэлэнүүд дээгүүр хүбэн сагаан үүлэд урданай домог соохи гайхамшагта шубуундал дэбин-дэбин дэгдэхэ. Уданшьегүй улаан шара наранай гаража ерэхэдэ, Байгалай уһан эрдэни зэндэмэниин ялагарһаа өөрэгүй гэрэлтэй, ногоон хүхэ болошодог. Тэдэнэй нюруу дээгүүр түмэн хурса элшэһээнь ялагар хибэс дэбдиһэндэл, зурууд зурууд ута мүрнүүд хүнэй нюдэ һаргаан зурагас гэхэнь хабатай даа.

...Дулаахан наратай үдэр. Сэнхир хүхэ огторгой хараани холо газарта номин далайтай нэгэ болон ниилэжэ байһандал харагдаад, гайхамшаг гоёор зураг дэлгээнэ. Ямар амтатай агаар гээшэб! Байгалай уһа альган дээрээ амталнабди. Хүнэй хүлэй гэшхээгүй гэхээр хүжэ ногоон эрье дээрэ хубсаһаа тайлажа уһанда оронобди. Далайн долгид үбсүүемнай аалихан нэшэнэ. Долгин бүхэнтэй бидэнэй бэедэ хүсэ шадал нэмэн орожо, Байгал далаймнай бидэниие аршаанлажа, арюудхажа, адислажа байһандал үзэгдэбэ. Далайн эрье дээрэ гараад амаржа һуухада аятай даа. Сахалинууд сэхэ долгин дээрэ һуугаад, нэгэ дээшээ, нэгэ доошоо дүүжэндэнэ.

Холоһоо харахада, мушхараад ерэжэ байһан долгидые доогуураа үнгэргэн, нэгэ газартаа һуужа байһандал. Сахалинууд эдишэ бэдэржэ, үндэр дээрэһээ эгсэ доошоо шэдэһэн шулуундал шуумайнад. Хараһаар байтарнай, нэгэ сахали шумууһан түргөөр доошоо бууха зуураа, нэгэ мүнгэлиг загаһа хушуундаа зуугаад ниидэжэ ябашаба.

Арюухан Байгал далайгаа, аятайхан энэ үдэшын наранай туяа зүрхэндөө хадагалан, алтан дэлхэйн “гайхамшаг эрдэни зэндэмэни”  Байгал далайгаа шэртэн хаража, омогорхожо, бахархажа, баярлажа бусаа бэлэйбди.

Автор: