Монголой арадай уран зохёолшо, Монголой урлалай габьяата ажалябуулагша, драматург, киносценарист Сэнгын Эрдэнын нэрэмжэтэ жасын түрүүлэгшэ Эрдэнын Байгалма басаганиинь элинсэг хулинсагайнгаа нютагта эсэгынгээ нэрэ мүнхэлбэ.
Эгэтын Адагай улад зон Соёлой байшан соо олоороо сугларба. Үбгэд хүгшэд, жаахан үхибүүд ямар ехэ анхаралтайгаар шагнажа, мүрысэгшэдые халуун альга ташалгаар угтан дэмжэжэ байгаа гээшэб. Тайзан дээрэ абьяас бэлигтэнэй буряадаараа уран гоёор уншахадань, харагшад нюдөө гэрэлтүүлэн, зүрхөө шэмшэрүүлэн уяржа байгаа һэн. Уярангүй яахаб, Сэнгийн Эрдэнэ-гуайн «Хойто наһандаа уулзахабди», «Наран тохорюун», «Хулан бидэ хоёр», «Үдэрэй одод» зохёолнуудһаа хэһэгүүд тайзан дээрэ уншагдаа ха юм.
Бүхыдөө табяад гаран мүрысэгшэд энэ конкурсдо хабаадаа. Үхибүүд соо Цыбикжапова Цырендулма (Эгэтын Адаг) – түрүү һуури эзэлжэ, 70000 түхэриг (орос мүнгөөр) шанда хүртэбэ, Шойнжонов Бата (Хэжэнгэ) - 35000 түх., гурбадахи һуурида Цыренова Адиса (Улаан-Үдэ) - 17500 түхэриг шанда хүртэбэ.
Наһатайшуул соо Сэсэгма Нимаевна Шойдокова (Хэжэнгэ) түрүүлбэ, хоёрдохидо – Елена Галсановна Бадмаева (Нарһата), Санданов Ринчин-Доржо Мункоевич (Мужыха) гэгшэд тус-тустаа (70 мянга, 35 мянга, 17500 түхэриг) мүнгэн шанда хүртэбэ.
Эсэгынгээ нэрэ мүнхэлжэ байһан Байгалма Сэнгын Эрдэнэ эсэгынгээ шан барюулхадаа, урин дулаахан үгөөр хүн бүхэндэ хандажа, урма зориг бадаруулан байхадань баясамаар байгаа һэн.
Сэнгын Эрдэнэ-гуай Монголой агууехэ уран зохёолшон гэжэ тодоржо, буряад арадайнгаа нэрэ соло үндэр дээрэ үргөө гэжэ омогорхонобди. Хашалган хамалганай, түрмэ түлшэдэ тушаалганай хатуу шэрүүн тэрэ саг тухай “Хойто наһандаа уулзахабди” гэжэ ном зохёогоо. Зохёогоо гү, али үхибүүн наһандаа өөрынгөө нюдөөр хараһан үзэһэнөө зүрхэ сэдьхэл соогоо салгидуулангүй хадагалжа ябаад, уран үгөөр зохёол бэшэжэ, ерээдүйн хүнүүдтэ дамжуулаа гү?
«Наһаа гүйсэһэн 10 буряад хүнэй 9-нь буудажа алажа байһан, Дорнод, Хэнтийн аймагуудта 1934 оной тоогоор 17,4 мянган буряадуудай, наһаа хүсэһэн эрэгтэйшүүл 6000 хүрэхэтэй байһан аад, 5368 эрэгтэйшүүл барибшалагдан хэлмэгдэжээ» гэжэ Буриад Судлалын академиин хэблэдэг «Буриад судлал» сэтгүүл соо түүхын баримта бэшээтэй байна. Түүхын энээхэн хуудаһан тухай зохёол бэшэхэдэнь, Сэнгийн Эрдэнэ-гуайда эрэ хүнэй зориг, аймшагтай энээхэн саг тухай тодо хурсаар хөөрэхэ абьяас бэлиг, нугаршагүй үнэн сэхэ абари зан хэрэгтэй байгаа бшуу.
Сонров Цэвэлма хоёрой инаг дуран, хайрлаха сэдьхэл тухай ямар уран гоёор бэшээб, тэрэнэй «Үбгэн шубуун» гэжэ зохёол соо үдэрөө хүлеэжэ хэбтэһэн Жаб-гуай тухай ямар үнэншэмөөр бэшээтэй гээшэб? Үхибүүд агууехэ уран зохёолшын номуудые уншахадаа, сэдьхэлдээ ехэ хүмүүжэл абана ха юм даа. Сэнгийн Эрдэнын зохёолнуудай ород хэлэндэ оршуулга уншаһаар, буряадаар уншаха һонирхол ерэжэ магадгүй, тиигэжэ залуушуулнай түрэлхи хэлэндээ дуратай болохо гэжэ найданабди.
Эрдэнын Байгалма, Сэнгийн Эрдэнын нэрэмжэтэ жасын түрүүлэгшэ мүрысөөнэй эхин дээрэ иигэжэ хэлээ гэбэл:
- Ярууна нютагай зон олон мэндээ! Энэ һайхан нютагһаа уг гарбалтай зоной үри бэе гээшэбди.
Абынгаа дурасхаалда «Үбгэ эсэгэнэрэйм тоонто – Ярууна» гэжэ урилдаа зохёогообди. Абымнай зохёол уншаһан, һонирхоһон хүнүүдтэ баяраа мэдүүлнэбди. Абамнай Монголдоо ехэ томо, мэдээжэ зохёолшон гэжэ алдартай юм. Уг нютагаа, буряад арад зоноо зохёол соогоо дурдаһан байдаг. Монголдоо һайн һайхан байдагбди. Үбгэ эсэгэнэрэйнгээ тоонто нютагта мүргэжэ, түшэжэ ябадагбди. Бултандатнай аза жаргал, элүүр энхэ ябахыетнай хүсэнэб.
- Зандан Жуу бурхандаа мүргэжэ ябахадамнай, бороо орожо, бурхадуудай адиста хүртэбэбди. Энэ конкурсын боложо байхада баяртайбди. Буряад-монгол угсаатанайнгаа ёһо заншал, уран зохёол, хэлэ бэшэгээ үргэжэ, дэмжэжэ ябаха ёһотойбди. Монголдо байгаашье һаа, Сэнгийн Эрдэнын хүүгэдүүд абынгаа алдар нэрэ мүнхэлжэ ябахадатнай баяр хүргэнэб, мүрысэгшэдтэ амжалта, илалта хүсэнэб, - гээд Буряад Уласай Арадай Хуралай депутат Баир Цыденович Цыренов хэлэбэ.
Тайзанай ара талада тон зохидхоноор, нюдэндэ уриханаар Сэнгийн Эрдэнэ-гуайн уран зураг зураатай гэжэ харагдана. Эндэ боложо байһан үйлэ хэрэгтэ хабаадалсажа, бүхы юумэ соносожо, жаахан үхибүүдэй зохёолынь уншахадань, баясажа байһандал, заримдаа уйдхартай шэнгеэр, заримдаа хүхюутэй энеэжэ байһандал, амиды мэтээр үзэгдэхэнь гайхалтай байгаа һэн. Томо зохёолшон хүнэй эди шэди гү, али уран уншагшадай шадамар бэрхээр, хүнүүдэй уяршатар уран гоёор уншаһанай тэмдэг гү?
Уран уншагшадай олонхинь наһатайшуул аад, ородоор уншахадань, тэрэ мүртөө сээжэлдээгүй, саарһан дээрэһээ пүлшэгэнэн уншахадань голхормоор байгаа. Буряад хэлэеэ үргэнэбди, дэмжэнэбди, хойто үедөө дамжуулнабди гэлсэжэ байгаад, угайдхадаа Эгэтын Адагта, суута үльгэршэн Рэгзэн Эрдынеевэй, Буряад арадай ирагуу найрагша Цырендулма Дондогойн, хүндэтэ багша Цыренханда Жамсуевна Жамьяновагай тоонто нютагта иимэ байдал харахадаа урмаа хухармаар байгаа! Хүнэй хэлээр хэлэ хээд, доройтожол ябаһан буряадууд хабди даа!
Лыгденова Цыпелма (Эгэтын Адаг) буряад басаганай хитүү зан абари харуулан, номгохонооршье һаа, уярмаар уншаа, Цыренова Адиса (аба эжын нютаг Алсаг, Үндэһэтэнэй лицей-интернат) хатаржа байгаад, тон оролдосотойгоор, гоёор уншаа, Бата Шойнжонов (хэдэн жэлэй саада тээ Рэгзэн Эрдынеевэй 100 жэлэй ойдо үльгэр түүрээжэ ябаа бэлэй), Тугэд Раднаев (Хурамхаан) суутайхан боложо ябана, уран уншалгадаа ами оруулжа, сэдьхэлэй доһолтор хөөрэдэгшье, дууладагшье бэлиг талаантай хүбүүн, Цыбикжапова Цырендулма (хэдэн жэлэй саада тээ Цырендулма Дондогойн ойн баярта гайхамаар гоёор уншаа бэлэй), Хамнаев Дима, Нороев Идамжаб, Дабаева Баирма, Цыренов Ардан, Бардунаева Будалия, Доржиева Дарима, Дамбиева Арина, Жамсуева Саша гэгшэд бултадаа оролдоо, энэ мүрысөөнһөө һайн һургуули гараа, «Үбгэ эсэгым тоонто – Ярууна» гэһэн кокурсдо хабаадаһан ушар хуби заяандань мартагдашагүй үлэхэл! Сэнгийн Эрдэнэ зохёолшон миниишье хуби заяанда мүр сараа үлөөһэн юм. 1981 ондо түрэлнүүдэй урилгаар Улаан-Баатарта айшалхадаа, «Цог» сэтгүүлэй хуудаһан дээрэ «Сэрүүн дуганай мүхэл» гэжэ зохёолынь уншаа бэлэйб. Монголоор ойлгожо ядахадаа, дабтан-дабтан оло дахин уншажа монголоор уншадаг болоо һэнби. Сэнгийн Эрдэнын «Хойто наһандаа уулзахабди», Ш.Нацагдоржын «Болор толь», япон уран зохёолшо И.Ясушиин «Бүртэ шоно» зохёолнуудые, Сономын Удвалай, Бэгзийн Явухуланай, Жамбын Дашдондогой шүлэгүүдые «Цог» сэтгүүл соо уншаа бэлэйб. Мүнөө Интернет соо монгол найзнараараа ядаралгүй ойлголсодогбди.
Сэнгийн Эрдэнын «Үбгэн шубуу» гэжэ зохёолһоо хэһэг буряад хэлэндэ оруулжа туршааб:
«Жаб гуай наранай элшын ханын толгойдо тудажа байхада нюдөө нээбэ. Улхархай соогоо хонхойжо шэргэшэһэн, хүхэрһэн зубхитай гэрэлгүй нюдөөр гэр соохиие тойруулан хараха гэжэ ехэ хүндэрһэн толгойгоо арайхан гэжэ эрьелдүүлбэ. Үндэр хамарайнь хоёр хонхор нэбтэ гэрэлтэн, шанаагайнь яһан арһаа соо татахаа байһан мэтээр ёрдойно. Энэ нүгэлтэ юртэмсэдэ амидархань тоотой үдэр үлөө гэжэ шэг шарайнь элирүүлнэ. Араг яһан болошоһон гараараа ороной хүлдэ уяатай татуургаһаа татажа эрьелдээд, ябаган шэрээ дээрэһээ шаазан аягатай сиидэмээр амаа дэбтээбэ. Тиигээд ханын толгойдо тудаһан наранай гэрэл нэгэ хэһэг шэртэбэ. Газаа зунай һайхан үдэр, Жаб гуай тооноор тэнгэриин шарай, үүдээр газар шорой удаан хараба.
Гэбэшье ханын толгойдо тудаһан наранай гэрэлэй шара толбондо газар дэлхэй бултыень хаража болоно. Нюдөө аняашье һаань, баларжа арилхань һэн гү, наһаараа хүндэлэн гүйлгэжэ дабхиһан тала нютагынь, үнгэрһэн урданайнь амидаралынь нюдэндэнь үзэгдэхэдэл гэнэ. Үглөө бүри «одоо иигээд зобохо зоболомни дууһаха саг ерээ юм гү» гэжэ горьдохо болобошье, үдэр хоног үнгэржэл байна. Хүн гэдэг бүхэ голтой гэжэ мүн даа. Утаһан шэнги улаан амин голой таһаржа үгэхэгүйнь гайхалтай. Үбэшэн ойндоо хүрөө. Үнгэрэгшэ хабарай сагаан хагдаар хада гэртээ харина гэжэ Жаб гуайн бодожо байһан болобошье тэрэнь бүтэбэгүй. «Би юрэдөө долоон голтой амитан юм ааби» гээд хүнүүдтэ ярина. Yхэхэ тухай бодожо ябаагүй болобошье үхэхэһээ ехэ айхагүй хүн байба. Иигэжэ ойлгоходоо һанаагаа амараад, элдэб зоболон гасаланаа һанажа гэншэнгүй, зоригтой тайбанаар үхэлөө хүлеэжэ хэбтэнэ».
Сэнгийн Эрдэнэ-гуайн хүбүүн Бат-Үүл, басаган Байгалма элинсэг хулинсагайнгаа тоонто нютагта мүргэжэ ерэхэдээ, алдарта эсэгынгээ нэрэ мүнхэлжэ «Үбгэ эсэгым тоонто – Ярууна» гэжэ мүрысөө зохёходоо, буряад хэлэеэ аршалан абарха, сахин хүгжөөхэ хэрэгтэ хубитаяа оруулна гээшэ. Буян хэшэгһээ хубаалдажа, олзын дээжэһээ зон олондо үргэхэдөө өөһэдтөө буян олодог юм гээд үбгэд хүгшэд урдань заадаг, хэлэдэг бэлэй.
Гушан гурбан гулбай, гурбан ехэ Ярууна нютагай сахюусад, Буряад ороноймнай бурхадууд буряад зон олоноо үршөөл хайраараа адислан байхань болтогой.
Сэсэгма Нимаевна Шойдокова (Кижинга)
Елена Галсановна Бадмаева (Сосновоозерск)
Санданов Ринчин-Доржо Мункоевич (Можайка)
Цыбикжапова Цырендулма (Усть-Эгита)
Шойнжонов Бато (Кижинга)
Цыренова Адиса (Улан-Удэ)
